יאסעלע גולם; לא היה "או" נברא?

[איטשע]

היינט "ח"י אלול תשס"ט" ווערט 400 פונעם הסתלקות פון הגאון מהר"ל מפראג, וואס איז גערופען בשעתו "הויכער רבי רבי ליב".
עס איז מיר אויסגעקומען צו רעדן מיט כמה חוקרים, וועגן דאס ענין פון יוסילי גולם.

איך גיי נישט אריין גיין צו דער ספר נפלאות מהר"ל איז אוטענטיש צו נישט, פאר דעם איז שוין דא אן אנדערן אשכול, איך גיי דא נאר אביסל דורך שמועסן, אויב האט דער מהר"ל באשאפן א גולם אדער נישט.

ווען עס איז ארויס געקומען הרב ראזענבערג'ס ביכל "נפלאות מהר"ל" איז געווארן א גרויסע שטורעם, צו יא גולם צו נישט גולם, אסאך "גולם לייקענער" טענה'ן - עד היום זה - אז פאר ראזענבערג, האט מען נישט געהערט אז דער מהר"ל זאל האבן באשאפן א גולם.
דער טענה איז נישט ריכטיג. ווייל עס זענען פארהאן עטליכע מקורות פארדעם, ועי' בס' גלעד ווי דער משכיל שי"ר, האקט שוין שטיקער קעגן דעם גולם.

פון די ערשטע מקורות וואס זענען דא, איז:
בני יששכר; דער מהר"ל האט זיך משתמש געווען מיט ספר יצירה, למעשה איז נישט קיין ראי' אז ער האט "געמאכט" א גולם, הגם איך קען נישט דעם ספר, אבער פון דער נאמען פונעם ספר איז משמע אז דאס איז א "מעניועל" צו באשאפן בריות.
ברכת אברהם; פון בוטשאטש'ער רב מח"ס דעת קדושים (נפטר בשנת תר"א), שטייט קלאר וז"ל: "אמר, שהגור אריה זצ"ל עשה גולם ע"י ספר יצירה הק'" וכו', למעשה אין דעם ספר איז דא הוספות פונעם מלקט, לכן "אויב מען וויל", איז דא דערין א שטיקל שוואכקייט.
ר' איציקל סקערער; אין ספר ספורים נחמדים, ברענגט ער אראפ פון ר' איציקל סקווערער (נפטר תרמ"ה), וזל"ש: וסיפר אדמו"ר הנ"ל אודות הענין מהגולם שעשה מהר"ל מפראג וכו'".

אויב איינער וויל זיך דינגען מיט דער אויבענדערמאנט קדושים, "בי מיי געסט", איך פערזענליך האב נישט קיין פראבלעם מיטן גלייבן אז ער האט יא געמאכט א גולם.

נעקסטע מקור, איז זייער אינטערסאנט:
אין מגילת יוחסין למהר"ל שרייבט דער מו"ל ר' נח לעווין פון קאברין אין הערה: ושמעתי מפי הגאון האמיתי המפורסם כו' מו"ה יוסף שאול הלוי אב"ד דק"ק לעמברג, שפ"א בהיותו בק"ק פראג, ביקש לעלות על עליית בהכ"נ הישנה הנקרא אלט שול, לראות שם את הגולם. וכאשר בא אל סולם העלייה, בא אליו שמש בהכ"נ, איש זקן, וסיפר לו כי הגאון הגדול ר' יחזקאל לאנדא זצ"ל אב"ד דק"ק פראג, כאשר פ"א רצתה נפשו לראות את הגולם, התעסק בתעניתו באותו היום, וטבל במקוה טהרה, והתעטף בטלית ותפילין, ואחר כל אלה עלה לשם, וכאשר ירד אמר הגאון הנ"ל, כי מהראוי שלא לעלות עוד שם שום אדם. וכאשר שמע הדברים האלה, ירא וחדל מלעלות.

לאמיר אנהייבן מיט ר' נח'ן, אין זיין ספר האט ער געמאכט קאמפאט פונעםן מהר"ל'ס מגילת יוחסין, צו זאגן אז ער האט געבאקן דער מעשה איז שווער צו זאגן, ווייל "הרוצה לשקר ירחיק עדותו", אין ער האט געדרוקט דעם ספר בחיי דעם לעמבערגער רב וואס וואלט עס פארלייקענט - איז נישט מסתבר אז שקר היה בפיו.
ווייטער צו זאגן אז דער שמש איז דער בעקער, אמת, פראג איז שוין דעמאלטס נישט געווען פראג, אבער אדרבא, אויב שוין יא, וואלט דער שמש געדארפט האבן אן אינטערעסע יא אויפצוווייזן אין די משכילישע גערעכטיגקייט, אז קיין גולם איז נישטא, ווידער אויב האט ער מורא געהאט אז עס איז יא דא - דהיינו אז דער שמש האט נישט געטויגט - וואלט זיך ר' יוסף שאול נישט געקימערט מיט זיין מיינונג.
פון כל הנ"ל זעהט מען אז ספיקות איז שוין געווען אין די צייטען פון דער נודע ביהודה (אבד"ק פראג משנת תקטו - נפטר בשנת תקנג) - 150 יאר נאכן מהר"ל, אינעם מהר"ל'ס אייגענע שטאט, וואס דאס האט עם געשטופט צו גיין קוקן אם היו דברים מעולם.

פארוואס עס איז געווען ספיקות, אז גאנץ פשוט:
אויב איז עס אמת אז דער מהר"ל האט עס געהאלטן פאר א סוד (ראי' שלא כתב המכתב), און איינער פון די אייניקלעך אדער פון די יודעים האבן פארציילט דער סוד, וואלט שוין אפילו בחיי המהר"ל געקענט זיין ספיקות. און קיינער וואלט זיי נישט געקענט פושט זיין. איי פארוואס האט יענער פארציילט? גיי ווייס אפשר האט ער געהאלטן אז נאכ'ן פטירה איז דער סוד בטל. נא, שטעל דיך פאר אז ביי דער שבעה פונעם מהר"ל פארציילט איינער וועגן דער גולם, מען דארף זיין א קליינער סקעפטיקער צו שרייען "איך וואין שוין אין פראג 50 יאר און איך האב קיין גולם נישט געזען". ואידך פשיטא הוא.

למעשה האב איך נישט געטראפן קיין איין ערליכער מקור וואס זאל לייקענען שטיין און ביין אז דער מהר"ל זאל האב באשאפן א גולם.
בד"א: די וואס טענה'ן אז מען האט זיך אויסגעמישט מיט'ן מהר"ל'ס תלמיד רבי אליהו בעל שם, האב א גרויסען טעות, ווען דער תלמיד מהר"ל איז געווען דער בע"ש פון לואנץ (זיידע פון השתדלן ר' יוסלמן פון רוסהיים), ווידער דער חכם צבי'ס זיידע רבי אליהו בעל שם איז געווען אבד"ק חעלם, און איז נישט געווען א תלמיד פונעם מהר"ל, הגם זיי זענען ביידע געווען אין איין דור.

ווער עס האט נאך מקורות בעד או נגד, זאל מזכה זיין דעם עולם דא.

בכ"ר

איטשע

הוספה: פאר די וואס ווילן גלייבן דער לובאוויטשער רבי שריבט אין א בריוו אז זיין שווער דער מהריי"ץ האט געזען שארית הגולם, און געשמועס וועגן דעם מיט זיין פאטער דער מהרש"ב.

[מאקאווער]

איטשע האט געשריבן
למעשה האב איך נישט געטראפן קיין איין ערליכער מקור וואס זאל לייקענען שטיין און ביין אז דער מהר"ל זאל האב באשאפן א גולם.


נאט אייך אן ערליכן מקור

http://www.hebrewbooks.org/32695

איך האנאך אסאך חומר אויף דעם ענין אבער די צייט אימיר קורץ אויף די מינוט כל טוב

[איטשע]

דער ספר איז בעיקר קעגן "נפלאות מהר"ל".

דער קשיא אויפן נודע ביהודה, צייכן איך שוין צו דער מקור. און עס זעהט זיך אן אז ער האט נישט געוואוסט פון דעם ברכת אברהם, און ספורים נחמדים, פאר ער האט געשריבן זיין ספר'ל.

נפאות מהר"ל איז א פיקטיווער ביכל, און די בריוו פון מהר"י כ"ץ און מהר"ל בנושא זענען פאלטש.

עס מאכט נאך נישט אוועק דער פאקט אז עס איז געווען מקובל ביי כלל ישראל אז דער מהר"ל האט באשאפן א גולם,

[מאטעס]

איטשע, אפשר ברענגסטו אינז א צילום (קאפי) פונעם ספר פון שי"ר בנוגע דעם גולם?

[ליפשיץ]

לפי זכרוני איז שוין געווען אמאל א שמועס דעריבער דא אין 'היימישע קרעטשמע'. ויבואו ה-ווייסערס ויבשרו.

[farshlufen]

הרב ליפשיץ

[ליפשיץ]

ייש"כ הרב פארשלאפן.

א ספר מיטן נאמען 'יצירה', וועלכער איז דן איבער דעם הרב רוזנבערג'ס 'נפלאות מהר"ל ואמיתתה
*

אופס.. יעצט זע איך אז דער חיבור'ל איז שוין צוגעצייכנט אויבן אין דעם אשכול. ואתכם הסליחה

[מאקאווער]

קוק דא אביסל חומר איבערן גולם

http://www.faz.co.il/story?id=1638&base ... tView=2099

[מאקאווער]

דא שטעל איך א לינק פון וואו מקען אראפ לאדענען א שטיקעל ליקוט איבער די נושא פונעם גולם

יודל_ראזענבערג_והגולם.zip

http://www.filesavr.com/file_158

http://www.1giga.co.il/file/qi9597spio

[ביקסאד]

שערידעה ברענגט אין בחצרות א מאמר אין א doc פארמאט פון פרופסר גדליה נגאל.

[מרדכי חעלמער]

צי ער האט געהאט צי נישט איז איין זאך
אבער כ'האב חשק צי מאכען איינס
ווער עס האט אינפארמאציע וויזוי מען טוט דאס זאל זיך ווענדען צי מיר אין אישית

[איטשע]

שי"ר'ס ווערטער איז מפורסם געוארן דא. אסאך פאר הרב ראזענבערג'ס ביכל.

אין ספר יצירה פרעגל בעיקר אפ, די מעשה'ליך, הגם אין אות י"ז נעמט ער זיך צו דער מעשה פונעם "נודע ביהודה, אברע עי' למעלה עז עס האט גאנץ א שטארקע מקור, ואין להשיב.

אבער לאמיר גיין אביסל ווייטער:
דער גולם ליגט אפיציעל אין דער בוידים, פארוואס איז קיינער נישט ארויף געגאנגען "בשעתם" קוקן האם אכן כן הוא פני הדברים?
למעשדה פרעגט אין ספר יצירה אויך שטארק וואס האט אויסגעפעלט דער גאנצע דראמאטישע אקט פונעם נודע ביהודה ארויפצוגיין אין בוידים.

דער אמת איז, אז עס איז דא גזירה פון די ארבע ארצות, נישט צו גיין אין גניזות, ווייל מען פלעגט קריכען אויף די שמות און עס פלעגט קומען לידי בזיון, איז ממילא אלעמאל געווען דער איסור פון ארויף גיין צו קיין שום שמות בוידים גניזה פון קיין שום שול.
נא, אז דער נודע ביהודה באט יא געוואלט ארויף לצורך השעה, האט נאכנישט אויסגעפעלט, דער טו"ת, תעניתים מקואות, וכו', אויך איז פראג געווען אין בעהמען, וואס האט נישט באלאנגט אין דער ארבע ארצות (פיר לענדער אין פולין, קליין פולין, גרויס פולין, אוקריינא, רוסיא), נאר לדעתי איז בלתי שום ספק געווען א גזירה פונעם מהר"ל נישט ארויף צו גיין צו יענע בוידים, און דער נודע ביהודה האט מורא געהאט פונעם איסור, וועגן דעם האט ער זיך אזוי שטארק געפארכט.

[מאקאווער]

אבער לאמיר גיין אביסל ווייטער:
דער גולם ליגט אפיציעל אין דער בוידים, פארוואס איז קיינער נישט ארויף געגאנגען "בשעתם" קוקן האם אכן כן הוא פני הדברים? וכו'
נאר לדעתי איז בלתי שום ספק געווען א גזירה פונעם מהר"ל נישט ארויף צו גיין צו יענע בוידים, און דער נודע ביהודה האט מורא געהאט פונעם איסור, וועגן דעם האט ער זיך אזוי שטארק געפארכט.

ווער זאגט דיר אז דער גולם ליגט דארטן? איך קען עטליכע וואס זענען שוין געווען מערערע מאל אין פראג און זענען ארויפגעגאנגען אינעם בוידעם פונעם מהר"לס ביהמ"ד וואס הייסט אלטניי שול און זיי האבן גארנישט געזען אחוץ א היבש ביסל שטויב (אפשר איז דער גולם געווארן שטויב?)
אז די גלייבסט נישט דאן קענסטו דיך אליין איבערצייגן
אדער קענסטו פרעגן דארט פונעם גוי וואס רייניגט און פאסט אויף דארט ער גייט אויך פון צייט צו צייט ארויף דארט

ווער זאגט דיר אז מהאט מורא געהאט
און דאס וואס דו שרייבסט "לדעתי איז בלתי שום ספק געווען א גזירה פון מהר"ל וכו' " מהיכן? פון וואנעט נעמסטו דעי לאקשן האסטו אפשר א מקור דערצו
אדער אלעס שטיצט זיך אונטער בלויז אויף א לדעתי.? אי משום הא זעמער זיך מחולק מיט דיין עניות דעתי הגדולה!!

אגב דער חכם צבי האב א תשובה צו מקען מצרף זיין א גולם צו מנין ברענגט ער דארט צו פון זיין זיידן (דוכציך מיר) ר' אליהו בעל שם וואס האט געמאכט א גולם . שטעלציך די קשיא פארוואס מאכט ער זיך נישט וויסענדיק פונעם מהרל"ס גולם
אלא מאי סאיז סתם באבקעס געבויט אויף דעם וועלט בארימטן זייפן ר יודל רז"ב זצ"ל

[אינטעליגענט]

אגב דער חכם צבי האב א תשובה צו מקען מצרף זיין א גולם צו מנין ברענגט ער דארט צו פון זיין זיידן (דוכציך מיר) ר' אליהו בעל שם וואס האט געמאכט א גולם . שטעלציך די קשיא פארוואס מאכט ער זיך נישט וויסענדיק פונעם מהרל"ס גולם
אלא מאי סאיז סתם באבקעס געבויט אויף דעם וועלט בארימטן זייפן ר יודל רז"ב זצ"ל

נאך וואס האט דער חכם צבי געברויכט ברענגען א צווייט מקור, נאך וואס ער האט א קלארע קבלה פון זיין זיידע [ווי דו שרייבסט].
און נאך, מאן יימר ער האט געוואוסט קלאר, אפשר איז ער אויך מסופק געווען דערין, על כן האט ער עס נישט געברענגט?

[איטשע]

איטשע שרייבט
[אבער לאמיר גיין אביסל ווייטער:
דער גולם ליגט אפיציעל אין דער בוידים, פארוואס איז קיינער נישט ארויף געגאנגען "בשעתם" קוקן האם אכן כן הוא פני הדברים? וכו'
נאר לדעתי איז בלתי שום ספק געווען א גזירה פונעם מהר"ל נישט ארויף צו גיין צו יענע בוידים, און דער נודע ביהודה האט מורא געהאט פונעם איסור, וועגן דעם האט ער זיך אזוי שטארק געפארכט.


ווער זאגט דיר אז דער גולם ליגט דארטן? איך קען עטליכע וואס זענען שוין געווען מערערע מאל אין פראג און זענען ארויפגעגאנגען אינעם בוידעם פונעם מהר"לס ביהמ"ד וואס הייסט אלטניי שול און זיי האבן גארנישט געזען אחוץ א היבש ביסל שטויב (אפשר איז דער גולם געווארן שטויב?)
אז די גלייבסט נישט דאן קענסטו דיך אליין איבערצייגן
אדער קענסטו פרעגן דארט פונעם גוי וואס רייניגט און פאסט אויף דארט ער גייט אויך פון צייט צו צייט ארויף דארט

ווער זאגט דיר אז מהאט מורא געהאט
און דאס וואס דו שרייבסט "לדעתי איז בלתי שום ספק געווען א גזירה פון מהר"ל וכו' " מהיכן? פון וואנעט נעמסטו דעי לאקשן האסטו אפשר א מקור דערצו
אדער אלעס שטיצט זיך אונטער בלויז אויף א לדעתי.? אי משום הא זעמער זיך מחולק מיט דיין עניות דעתי הגדולה!!

אגב דער חכם צבי האב א תשובה צו מקען מצרף זיין א גולם צו מנין ברענגט ער דארט צו פון זיין זיידן (דוכציך מיר) ר' אליהו בעל שם וואס האט געמאכט א גולם . שטעלציך די קשיא פארוואס מאכט ער זיך נישט וויסענדיק פונעם מהרל"ס גולם
אלא מאי סאיז סתם באבקעס געבויט אויף דעם וועלט בארימטן זייפן ר יודל רז"ב זצ"ל

אדרבא לשיטתך זיי מסביר וואס האט דער נודע ביהודה מיט'ן שואל ומשיב פארלוירן דארטן??? אויב איז עס נישט קיין פראבלעם, פארוואס איז נישט שי"ר ארויף זיכער מאכן איז לא יאסעלע ולא גולם ליגן אינעם בוידעם.
בדרך אגב איז דא א בריוו פון לובאוויטשער רבי (געדרוקט אין נחלי בא גד, עי' אוה"ח) ווי ער שרייבט אז זיין שווער דער מהריי"ץ איז ארויף און האט יא געזען שארית פון גולם, וואס ער איז א ליגנער (מען דארף נישט ענפערן דער קשיא).
נניח אז יא, אויב אין בית הקברות וועסטו נאך הונדערט יא נישט טרעפן נאר ביינער, וואס האסט געוואלט טרעפן דארט נאך 400, ערד מיט שטויב... פון א "ליימענעם" גולם...

[מאטעס]

נו נו אויב דיינע אלע ראיות וואס ערווארט אונז נאך גיט זיין אויף דעם סיסטעם, א מעשלע בשםדעם שואל ומשיב בשםדעם נודע ביהודה, ביטע קענסט שפארן דיין ארבעט,
ווער איז משוגע צו גלייבן אז די גרויסע דער נוב"י מיט דער שו"מ האבן נישט געהאט בעסערס וואס צו טהון מיט זייער צייט נאר באזוכן אויפן בוידעם זיכן א גולם,
מילא אז שי"ר ודומיו האבן זיך מיט דעם אפגעגעבן ניחא להם נאה ולהם יאה, אבל להאמין שגדולי עולם התעסקו בכגון דא? אל נא תעליבו במלאכי אל-הים,

[שוטה]

הוספה: פאר די וואס ווילן גלייבן דער לובאוויטשער רבי שריבט אין א בריוו אז זיין שווער דער מהריי"ץ האט געזען שארית הגולם, און געשמועס וועגן דעם מיט זיין פאטער דער מהרש"ב.

זאגט'ס נאר איהר האט אפשר געלערנט אין איין חדר מיטן ריי"ץ? נניח אז מ'דארף וויסן פשט אין זיינע זכרונות וואס האבו פאסירט 200 יאר צוריק איז א האלבע צרה, דא רעדט מען דאך אז ער פארציילט אייך א מעשה שהיה מיט איהם אליין [אגב למען הדיוק איז די מעשה אז ער איז ארויף און נאכן אראפקומען האט ער דערציילט דעם טאטן און דער טאטע האט איהם שפעטער געזאגט אז ער האט געהאט אפאר חדשים עבודה עס מתקן צוזיין] זענט איהר איהם טאקע חושד אין משקר זיין ביודעין?

[סאדע_באטל]

הוספה: פאר די וואס ווילן גלייבן דער לובאוויטשער רבי שריבט אין א בריוו אז זיין שווער דער מהריי"ץ האט געזען שארית הגולם, און געשמועס וועגן דעם מיט זיין פאטער דער מהרש"ב.

זאגט'ס נאר איהר האט אפשר געלערנט אין איין חדר מיטן ריי"ץ? נניח אז מ'דארף וויסן פשט אין זיינע זכרונות וואס האבו פאסירט 200 יאר צוריק איז א האלבע צרה, דא רעדט מען דאך אז ער פארציילט אייך א מעשה שהיה מיט איהם אליין [אגב למען הדיוק איז די מעשה אז ער איז ארויף און נאכן אראפקומען האט ער דערציילט דעם טאטן און דער טאטע האט איהם שפעטער געזאגט אז ער האט געהאט אפאר חדשים עבודה עס מתקן צוזיין] זענט איהר איהם טאקע חושד אין משקר זיין ביודעין?

שעפעלע, (איך וויל דיר נישט רופן שוטה, ווייל דאן וועט מען קאמפלעינען אז די היץ איז צו גרויס...) מען דארף נישט האבן געלערנט אין איין חדר צוזאמען מיט אים, איך גיי נישט מרחיב זיין הדיבור, ווייל איך וויל נישט פארלעצן די תקנות, אבער אויפן שפיץ גאפל... דער גרויסע ליובאוויטשער חוקר, יהושע מונדשיין, האלט אויך אז די זכרונות זענען נישט צו אויטענטיש.... איידל גערעדט.
סאו איידער דו נעמסט דיר אן און דו ביסט מוחה על כבודו, ביטע מאך ריסוירטש.

ואתן שובר בצדו. יאך וועל דיר געבן איינע פון די תירוצים וואס מען ענטפערט, אז ער האט געוואלט צושטעלן כשר'ע ליין מאטריאל פאר ילדי ישראל.

[שטארק זיך]

הוספה: פאר די וואס ווילן גלייבן דער לובאוויטשער רבי שריבט אין א בריוו אז זיין שווער דער מהריי"ץ האט געזען שארית הגולם, און געשמועס וועגן דעם מיט זיין פאטער דער מהרש"ב.

זאגט'ס נאר איהר האט אפשר געלערנט אין איין חדר מיטן ריי"ץ? נניח אז מ'דארף וויסן פשט אין זיינע זכרונות וואס האבו פאסירט 200 יאר צוריק איז א האלבע צרה, דא רעדט מען דאך אז ער פארציילט אייך א מעשה שהיה מיט איהם אליין [אגב למען הדיוק איז די מעשה אז ער איז ארויף און נאכן אראפקומען האט ער דערציילט דעם טאטן און דער טאטע האט איהם שפעטער געזאגט אז ער האט געהאט אפאר חדשים עבודה עס מתקן צוזיין] זענט איהר איהם טאקע חושד אין משקר זיין ביודעין?

שעפעלע, (איך וויל דיר נישט רופן שוטה, ווייל דאן וועט מען קאמפלעינען אז די היץ איז צו גרויס...) מען דארף נישט האבן געלערנט אין איין חדר צוזאמען מיט אים, איך גיי נישט מרחיב זיין הדיבור, ווייל איך וויל נישט פארלעצן די תקנות, אבער אויפן שפיץ גאפל... דער גרויסע ליובאוויטשער חוקר, יהושע מונדשיין, האלט אויך אז די זכרונות זענען נישט צו אויטענטיש.... איידל גערעדט.
סאו איידער דו נעמסט דיר אן און דו ביסט מוחה על כבודו, ביטע מאך ריסוירטש.

ואתן שובר בצדו. יאך וועל דיר געבן איינע פון די תירוצים וואס מען ענטפערט, אז ער האט געוואלט צושטעלן כשר'ע ליין מאטריאל פאר ילדי ישראל.

אזוי איז אויך געווען געדרוקט און קובץ ישורון, ערגעץ אנהייב די סמך יארען, אז אויך דער מזכיר פונעם ריי"צ ר' חיים ליברמאן ע"ה האט געהאלטן אז די סיפורים זענען נישט אמת'דיגע, ער האט אנגעגעבן א אנדערן טעם, און איך בין בכלל נישט זיכער אז דער ריי"צ האט אפילו באהאלטן דעם פאקט אז די מעשיות זענען בדויות.
אלענפאלס, מיינט דאס בכלל נישט אז מען דארף חושש זיין אויף אלע זיינע ערציילונגען אז עס איז נישט אמת, נאכדערצו ווען ער שרייבט פון וועם און ווען ער האט דאס געהערט.

[שוטה]

ר' סאדע, שלום וברכה,
מיין תגובה איז נישט אזוי לאנג אז מען זאל עס נישט קענען אפליינען ווארט ביי ווארט, דאכציך אז איך האב קלאר געשריבן "נניח אז מ'דארף וויסען פשט אין זיינע זכרונות וואס האבן פאסירט 200 יאר צוריק" און אז מ'וויל קען מען זאגען כל מיני ביאורים צו ווי דו האסט ערווענט כדי עס זאל זיין כשר'ע ליין מאטריאל צו אז ער האט געוואלט ממחיש זיין ענינים אין עבודת ה' וכו' וכדומה.
אבער פון דעם ביז א מעשה - וואס ער זאגט שהיה -וואס ער זאגט אז עס האט פאסירט מיט איהם און זיין טאטען איז פשוט לכל 'בר דעת' אז עס איז רחוק כמהודו ועד כוש [למ"ד הודו בסוף העולם וכוש בסוף העולם, הגם איך כשלעצמי זאג אפי' למ"ד כשם שמלך מהודו ועד כוש כך מלך על כל העולם וה"ה הכא].
'שטארק זיך' יישר כחכם פאר'ן ארויסברענגען בערך די נקודה.

[איטשע]

נו נו אויב דיינע אלע ראיות וואס ערווארט אונז נאך גיט זיין אויף דעם סיסטעם, א מעשלע בשםדעם שואל ומשיב בשםדעם נודע ביהודה, ביטע קענסט שפארן דיין ארבעט,
ווער איז משוגע צו גלייבן אז די גרויסע דער נוב"י מיט דער שו"מ האבן נישט געהאט בעסערס וואס צו טהון מיט זייער צייט נאר באזוכן אויפן בוידעם זיכן א גולם,
מילא אז שי"ר ודומיו האבן זיך מיט דעם אפגעגעבן ניחא להם נאה ולהם יאה, אבל להאמין שגדולי עולם התעסקו בכגון דא? אל נא תעליבו במלאכי אל-הים,

פארוואס צו גלייבן דעם חכם צבי מיט זיין זוהן הגאון יעב"ץ אז זייערע זיידע דער בעל שם פון חעלם האט געמאכט א גולם איז 100 פראצענט נארמאל.
אבער צו גלייבען אז דער מהר"ל האט געמאכט א גולם פארדעם מוז מען זיין "משוגע"?

אז ר' נח לעווין שרייבט אז ער האט גערעדט מיטן שואל ומשיב, און דער שואל ומשיב האט עם פארציילט. און ר' נח האט עס געדרוקט בחייו פונעם שואל ומשיב אן קיין בושה, במחילת כבודך אבער חכז"ל לערנען אונז אויס "הרוצה לשקר ירחיק עדותו", אויב אז עס א באבע מעשה וואלט ער עס פארציילט בשם א צווייטן גדול וואס ער האט געקענט און האט שוין נישט געלעבט.

[אינטעליגענט]

נו נו אויב דיינע אלע ראיות וואס ערווארט אונז נאך גיט זיין אויף דעם סיסטעם, א מעשלע בשםדעם שואל ומשיב בשםדעם נודע ביהודה, ביטע קענסט שפארן דיין ארבעט,
ווער איז משוגע צו גלייבן אז די גרויסע דער נוב"י מיט דער שו"מ האבן נישט געהאט בעסערס וואס צו טהון מיט זייער צייט נאר באזוכן אויפן בוידעם זיכן א גולם,
מילא אז שי"ר ודומיו האבן זיך מיט דעם אפגעגעבן ניחא להם נאה ולהם יאה, אבל להאמין שגדולי עולם התעסקו בכגון דא? אל נא תעליבו במלאכי אל-הים,

פארוואס צו גלייבן דעם חכם צבי מיט זיין זוהן הגאון יעב"ץ אז זייערע זיידע דער בעל שם פון חעלם האט געמאכט א גולם איז 100 פראצענט נארמאל.
אבער צו גלייבען אז דער מהר"ל האט געמאכט א גולם פארדעם מוז מען זיין "משוגע"?

איטשע
זיי דיך בעסער מסביר.
לויט ווי איך פארשטיי פון מאטעס'ס ווערטער, איז זיין טענה, אז ס'איז נישט מסתבר דאס דער נוב"י און דער שו"מ זאלן גיין באזוכן אין דעם בוידעם פאר ריסערטש, אבער גלייבן און פארציילן, איז אן אנדערע מעשה.
אויב האב איך דיך נישט גוט פארשטאנען, דאן זיי דיך בעסער מסביר.

[חוקר]

אויף דער לעצער זאך איז זייער פשוט וויאזוי האט איינער געקענט שרייבן עפעס און נאמען פון דער שאול ומשיב ווען ער וואלט דאס געקענט לייקענן ווייל ער האט נאך געלעבט אויב וואלט ער דאס אויפגעמאכט וואלט ער גענימן א גדול וואס איז שוין נישט דא ודי

[איטשע]

נו נו אויב דיינע אלע ראיות וואס ערווארט אונז נאך גיט זיין אויף דעם סיסטעם, א מעשלע בשםדעם שואל ומשיב בשםדעם נודע ביהודה, ביטע קענסט שפארן דיין ארבעט,
ווער איז משוגע צו גלייבן אז די גרויסע דער נוב"י מיט דער שו"מ האבן נישט געהאט בעסערס וואס צו טהון מיט זייער צייט נאר באזוכן אויפן בוידעם זיכן א גולם,
מילא אז שי"ר ודומיו האבן זיך מיט דעם אפגעגעבן ניחא להם נאה ולהם יאה, אבל להאמין שגדולי עולם התעסקו בכגון דא? אל נא תעליבו במלאכי אל-הים,

פארוואס צו גלייבן דעם חכם צבי מיט זיין זוהן הגאון יעב"ץ אז זייערע זיידע דער בעל שם פון חעלם האט געמאכט א גולם איז 100 פראצענט נארמאל.
אבער צו גלייבען אז דער מהר"ל האט געמאכט א גולם פארדעם מוז מען זיין "משוגע"?

איטשע
זיי דיך בעסער מסביר.
לויט ווי איך פארשטיי פון מאטעס'ס ווערטער, איז זיין טענה, אז ס'איז נישט מסתבר דאס דער נוב"י און דער שו"מ זאלן גיין באזוכן אין דעם בוידעם פאר ריסערטש, אבער גלייבן און פארציילן, איז אן אנדערע מעשה.
אויב האב איך דיך נישט גוט פארשטאנען, דאן זיי דיך בעסער מסביר.

דער פראבלעם צו גלייבן אז דער מהר"ל האט באשאפאן א גולם, איז ווייל עס זעהט אויס פאנאטיש, צוריקגעבליבן, אומאינטעליגענט. טאקע וועגען דעם זענען די אויפגעקלערטע משכילים ובראשם שי"ר געווען פון העומדים בראש פון די פארלייקענערס.
היינט זענען מיר דאך שוין אויפגעקלערט, אז ממילא ביי default מעג מען נישט גלייבן די מעשה'ליך, (איי בוטשאטשער רב שרייבט אזוי, פון בנ"י אז גאנץ קלאר משמע אזוי, ניין, מען קען אלעס קוועטשן אבי נישט צו דארפן גלייבן אזעלכע צוריקגעבליבענע לעגענדעס).
יעצט צו פארלייקענען אז דער בע"ש פון חעלם האט באשאפן א גולם, דאס קען מען נישט ווייל דער חכם צבי שרייבט קלאר. ממילא וועט זיך קיינער נישט "דערוואגן" אוועק צו מאכן זייערע ווערטער, מען איז נעבעך "סטאַק", און מען מוז גלייבן.
אבער דער מהר"ל, עס דאך שוין דא אזויפיל פארלייקענער, נישט פרומע - און זייט דער נפלאות מהר"ל פרומע אויכעט, נא, מען וויל דעך זיין אן אינטעליגענטע מענטש, ווי קען מען גלייבן אזעלכע מעשיות, איי בוטאשטשער רב, לעמבערגער רב -מיט זיי וועט מען זיך שוין אן עצה געבן, יענס איז געבאקן דורך ר' נח לעווין, די אנדערע האט געטרוימט פון בוטשאטשער רב, דער בני יששכר? ער מיינט אז ער האט באשאפען ציגעלעך און לעמלעך מיטן ספר יצירה ווייל עס איז געווען א הונגער יאר.
נא, אז מען מוז דאך ממילא גלייבן אז דער בע"ש פון חעלם האט באשאפן א גולם, פארוואס קען נישט זיין אז דער מהר"ל האט באשאפן?
עס איז נישטא קיין מקור? ווען נישט חכ"צ, ווי איז דא מקור אז דער בע"ש האט באשאפן א גולם? נערגעץ. האט נאך עפעס אן אייניקל געשריבען, עס איז דא פלענטי איינקליך פונעם שער אפרים. פארוואס שרייט קיינער, דער תפארת שלמה (אייניקל בא"ב פונעם שער אפרים) שרייבט נישט אז זיין זיידע האט באשאפן א גולם, ממילא האב איך א ראי' אז עס הייבט זיך נישט אן.

[מאטעס]

א. במקום לדון בגופם של אנשים עדיף לדון לגופם של טענות. גם אם תכנה את כל מכחישי הגולם כמשכילים ואויפגעקלערטע אין זה מהווה הוכחה שאכן הגולם היה ונברא, ופשוט.
ב. אם היה הנידון אם היה ביכולתו של מהר"ל לברוא גולם, אז אני מאמין באמונה שלימה שהמהר"ל בגדולתו היה ביכולתו ליצור גולם, וכמו שציינת מהבנ"י שהמהר"ל עסק בספר יצירה, אבל כאן הנידון אם המהר"ל אכן יצר גולם ובזה אין לנו שום הוכחה ,
ג. אתה מנפנף כל הזמן עם דבריו של הרה"ק האשל אברהם מבוטשש, ובכן אותו תלמיד שמעיד בשם הבוטטשר לא מפרש לנו מה היתה כוונתו באמירה זו, אם לאשר את העובדה כנגד המכחישים, ואז אכן זו ראיה מוכחת ונאמנים עלינו דברי קדשו, או שציין עובדה סתמית הידועה בפי ההמון ולא התכוון בזה יותר ממה שידוע בפי כל. ואותו דבר לגבי ר' איציקל מסקווירא ששם מפורש בלשון הכותב שדיבר בזה כענין ידוע ומפורסם,