יידישיסטען און יידישיזם

[בן בוזי]

יידישיסט, וויפיל יידישיסטן האט זיך דעמאלטס געציילט אייער באוועגונג?

[יידישיסט]

בן-בוזי פרעגט:
יידישיסט, וויפיל יידישיסטן האט זיך דעמאלטס געציילט אייער באוועגונג?

מיט די יידישיסטן איז נעבעך א באזונדערע פרשה, א טראגעדיע פאר זיך. דאס געהער צו דער היסטאריע פון קאמוניזם געגן אידן און נישט פון די דייטשן. עס זענען אפשר טאקע געווען יידישיסטן אין פוילן אויך, אבער נישט דארט איז געווען זייער נעסט (אט האסטו אויך אין אמעריקע אזא יידישיסט ווי איך , פארשטייט זיך אן אנדער יידישיזם, א ליבשאפט צו יידיש און יידישקייט צוגלייך, און דווקא ווען יידישקייט איז בראש). יידישים איז געווען מתחילה אפיציעל געשטיצט פון דער סטאליניסטישער רעגירונג וואס האט אויף דעם אופן אויסגעראטן יידישקייט און איבערגעלאזט די אידן אן קיין שום יידישן תוכן. יא, אפילו די לידער און די ביכער האבן געמוזט געשריבן ווערן אויף א רוסישן שטייגער, און עס האט נישט געטארט דערפון שמעקן קיין יידישן ריח. דערנאך, ווען ער איז געווען זיכער ביי זיך אז ער האט שוין אונטערדריקט ידיישקייט אינגאנצן אין די קאמוניסטישע געביטן, דאן האט ער זיך גענומען אויסראטן אויך די יידישיסטן. אוי וואס א ביטערע היסטאריע... און דאס איז שוין געווען נאכן' קריג.

סטאלינ'ס פלאן איז געווען אויסגעארבעט גאר טייוולאניש, נאך בעסער ווי אלע אונזערע שונאים. עס ווייזט אויס אז ער האט געוויסט פון דעם סוד וואס בלעם האט געזאגט די פעלקער אז "כל זמן שתינוקות של בית רבן מצפצפין בקולן אין כל אומה שולטת בהם". ער האט זיך דעריבער קודם פארלייגט אויף יידישקייט און אויף א סיסטעמאטישן אופן אויסגעראטן אלעס וואס האט צוטון מיט יידישקייט. מען האט טאקע געעפנט שולעס אויף מאמע-לשון אבער קיין יידישע היסטאריע האט מען דארט נישט געטארט לערנען. אפשר נאר שלום-עליכמ'ס ביכלעך אדער די ווערק פון מענדל מוכר ספרים און פרץ האט מען יא געמעגט ליינען ווייל דאס האט נישט געהאט קיין דירעקטע שייכות צו יידישער היסטאריע.

סטאלין ימ"ש האט אוועקגעשטעלט א געזעלשאפט וואס זאל אכטונג געבן אויף דער יידישער ליטעראטור, די זענען באקאנט אלס די "יעווסעקציעס" (יעוורעסקא - סעקציע = די יידישע סעקציע) וואס זענען טאקע טרויעריג בארימט מיט זייער רשעות צו אידן און יידישקייט. די זענען דאס געווען די יידישע קאמוניסן וואס ווען מיר רעדן פון די "רשעות'דיגע יידישיסטן" מיינט מען בעיקר זיי. די האבן באקומען באאויפטראגונגען פון סטאלינע'ן - אדער פון זיין הערשאפט - מיט פונקטליכע אנווייזונגען וויאזוי אויסצוראטן יידישקייט אינגאנצן. איינע פון די זאכן ואס מען האט זיי געהייסן איז אז זיי זאלן זעהן אז די יידישע שריפט אין רוסלאנד זאל זיין אנדערש פון דער שריפט וואס אידן באניצן אין אויסלאנד כדי די אידן אין רוסלאנד זאלן נישט האבן קיין צוטריט צו דרויסענדיגער ליטעראטור.

דאן איז געווען א קלער איינצופירן די לאטיינישע בוכשטאבן אין דער יידישער שפראך, דאס הייסט פונקט ווי מען שרייבט טערקיש היינט צוטאגס מיט לאטיינישע בוכשטאבן, און פונקט ווי רוב אנדערע אייראפעאישע שפראכן אזוי זאל אויך יידיש געשריבן ווערן מיט לאטיינישע בוכשטאבן. למעשה האבן זיי באשלאסן צו לאזן די העברעאישע בוכשטאבן, נאר זיי האבן איינגעפירט געוויסע רעפארמען. דאן האבן זיי איינגעפירט ארויסצולאזן אלע ענדע-אותיות, און די אותיות מנצפ"ך אפילו ביי א סוף פון א ווארט האט געדארפט געשריבן ווערן פונקט ווי אינמיטן א ווארט. ווי אויך האבן זי איינגעפירט אז אלע העבראישע ווערטער וואס געפינען זיך אין דער שפראך זאלן ווערן אויסגעלייגט מיט וואקאלן פונקט ווי אלע אנדערע יידישע ווערטער. איך האב געזעהן א ביכל פון שלום-עליכם וואס איז דארט געדרוקט געווארן און דאס איז ווירקליך ארויסגעשריבן "שאלעמ - אלייכעמ". עס איז באמת זייער שווער פאר איינעם וואס איז נישט געוואוינט צו אזא שריפט אפצוליינען די דאזיגע ליטעראטור וויבאלד גאר א הויכער פראצענט פון די ווערטער זענען דאך פון לשון-הקודש, און די אלע ווערטער זענען גאר נישט לייכט פאר אן אונזעריגער אפצוליינען מיט וואקאלן (שטעלט אייך פאר א מעשה וואס איז אזוי אראפגעשריבן: "וואהי היאמ, אונ מענדל האט מאכליט געווענ אהינצוגעהנ, אוימער וועאוישע, זיינ איישעס כאיעל האט אימ מיטגעגעבנ ציידע לעדערעכ, אונ..וואַיִיסוּאי [ויסעו]..").

דא מוז מען באטאנען אז פיל פון די יידישע שרייבער זענען געווען גענצליך אומגליקליך, קען זיין אז אפילו רוב פון זיי האבן נישט געהערט צו די פארשאלטענע יעווסעקציעס. די אידן זענען אונטערדיקט געווארן פון די קאמוניסטן פונקט ווי אלע אנדערע אונטער זייער הערשאפט, און זיי האבן נישט געקענט זאגן קיין ווארט קעגן קאמוניזם, און פיל פון זיי האט זיך דעריבער געדאכט אין אנהייב - אזוי-ווי פאר פיל אנדערע אינערהאלב רוסלאנד און אירע אקופירטע געביטן - אז קאמוניזם שלאגט פאר א גאלדן לעבן. די אלע קען מען נישט באשולדיגן, זיי זענען געווען פונקט אזוי אומגליקליך ווי אלע איינגערעדטע קאמוניסטן, זיי זענען אבער נישט געווען דירעקט קעגן יידישקייט, נאר מען האט דאך דאס פון זיי אראפגעצווינגען מיט כח. יעצט, ווען סטאלין ימ"ש האט אנגעהויבן אראפצורוימען די אלע יידישע קינסטלער פון וועג האט ער קיינעם נישט אפגעשוינט, פון די הויכגעשעצטע פארשאלטענע יעווסעקציעס ביז די אומגליקליכע יידישע שרייבער און פאעטן.

אין דער צייט צווישן דער אויסראטונג פון יידישקייט ביז דער אויסראטונג פון יידישיזם האט - ווי געזאגט - סטאלין ימ"ש געשטיצט יידישיזם. ער האט דעריבער אויך גערופן די אידן זיך צו באזעצן אין ביראבידזשאן וואו ער האט געשאפן א יידישע אויטאנאמיע, און וואו די יידישע שפראך וועט זיין די אפיציעלע שפראך. דארט זענען די פארשטעלונגען אין די טעאטערס געווען אויף יידיש, אין די שולעס האט מען שטודירט אויף יידיש, די שילדן אויף דער גאס זענען געווען געשריבן אויף יידיש אין דער זייט פון רוסיש. בקיצור, ממש א יידישע מלוכה.. דאס האט אבער אלעס אנגעהאלטן ביז סטאלין האט זיי אלע נעבעך אויסגעשאכטן, פון די ביראבידזאנער פירער, פון די געטרייסטע און געשוואוירענע קאמוניסטן ביז צו די אומשולדיגע אומגליקליכע שרייבער. ווער עס האט געטראגן אויף זיך דעם "פלעק" פון זיין א שריפטשטעלער אדער א געדיכטשטעלער אויף יידיש האט אים געדראעט פארשיקט צו ווערן אויף אייביג. אזוי איז אומגעקומען דער פאעט איזי כאריק (איבערהויפט באקאנט מיט זיין ליד "עס איז קיין ברויט אין שטוב ניטא" - זייער א הארציג ליד), און אזוי זענען אומגעקומען נאך פיל אנדערע יידישיסטן אדער סתם שרייבער. הערשל וויינרויך - אליין א שרייבער וואס האט איבערגעלעבט אלע סכנות אין רוסלאנד - דערציילט אין א בוך וואס ער האט ארויסגעגעבן איבער זיין געשיכטע וועגן א חבר זיינעם, אויך א שריפשטעלער אדער א דיכטער וועם ער שטעלט פאר אלס גאר אן איידעלער מענטש, וואס איז פשוט איינגעגאנגען פון פחד פאר דער הערשאפט ביז ער איז ווירקליך קראנק געווארן און גאר יונג אוועק אונטערן שאטן פון שרעק.

דאכט זיך מיר אז מען זאגט אין נאמען פון רבי אלחנן וואסערמאן זצ"ל אז ווען אידן אין רוסלאנד וואלטן זיך מוסר נפש געווען פאר יידישקייט און וואלטן גרייט געווען צו ווערן געהארגעט דערפאר וואלט דער קאמוניזם אויף זיי נישט געהאט קיין שליטה. דאס אז זיי האבן זיך געלאזט מתחילה און נישט געשטעלט א העפטיגן ווידערשטאנד מיינענדיג אז דאס וועט אפשר אפילו בעסער זיין אזוי פאר אידן (ווי דער דערמאנטער הערשל וויינרויך אליין שטעלט פאר אין זיין בוך) דאס האט צוגעפירט צו דעם אז סטאלין זאל האבן אזא הצלחה אין אויסראטן יידישקייט און עווענטועל האט דאס טאקע צוגעפירט צו אן אויסראטונג אפילו פון די געטרייע מענטשן זיינע.

למעשה קומען מיר שטענדיג צוריק צו דעם פונקט אז מען זאל נישט מיינען אז מען קען מיט חנופה און אסימילאציע אונטערקויפן די גויים, עס בלייבט שטענדיג ביים זעלבן און דער באשעפער דערמאנט אונז שטענדיג אז מיר געהערן אים און מיר קענען זיך דערפון נישט אפשאקלען.

[מיללער]

מי כמוך בקרעטשמע יידישיסט?

א הארציגע דאנק פאר די היסטאריע פון יידישיזם אין רוסלאנד, אויך דא אין אמעריקע האט יידישיזם דאן פארנומען א וויכטיגען ארט, יידישע טעאטערס און יידישע ליטעראטור האבן געווירבלט אין גרויסן, פון זיי אלע איז געבליבען א הויקער דורך די אסימילאציע.

חוץ די אוניווערסיטעטישע יידישיסטן ווייס איך נישט וויפיל פון זיי עס איז נאך בכלל פארהאן.

[ליפשיץ]

יידישיסט
עס איז צום שטוינען. אזויפיל היסטאריע געשריבן אין א רייכע קלארע שפראך אין איין תגובה. די מימרא וואס איר זאגט נאך פון ר' אלחנן ווסרמן זצ"ל, איז בלויז איין חלק. ער האט אויסגעפירט אז גזירת סטאלין איז געווען א גזירה וואס יידן וואלטן געקענט איבערקומען מיט מסירת נפש, אבער גזירת היטלער איז געווען א גזירה מן השמים (ווארשעווער אויפשטאנד יוכיח).

צו די אנדערע מגיבים דא איבער דעם חילוק צווישן דייטשלאנד אין די השכלה תקופה און פוילן אין די רעפארמיסטישע תקופה. עס איז אמת וואס יאסל זאגט אז די פויליש/גאליציאנע רבי'ס האבן פרובירט צו ראטעווען דעם מצב, אבער עס האט ליידער נאר געראטעוועט א קליין פראצענט, אזוי ווי חוקר האט געשריבן.

אין דייטשלאנד איידער תקופת ההשכלה איז דאס יידישקייט געשטאנען ברום המעלה אין אלע הינזיכטן, און די גדולי ישראל בימים ההם האבן אויך פרובירט צו טאן מיטן יוגנט וואס אימער זיי אפצוראטעווען. ליידער ליידער איז געווארן וואס איז געווארן.

איבער די מחלוקה אויב אלע הרוגי השואה הי"ד האבן א דין קדושים. איך מיין עס איז א מחלוקת הראשונים דערין. עס זענען דא וואס האלטן אז א יעדער ייד, קיין חילוק זיין רעליגיעזע צושטאנד, אויב איז ער גע'הרג'עט געווארן ווייל ער טראגט אויף זיך דעם "פלעק ייד", האט ער א דין קדוש. אנדערע קריגן שטארק דערויף, עפעס אזוי ליגט מיר אין זכרון. ס'דא עפעס א רשב"א דערוועגן, די תלמידי חכמים דא וועלן זיכער וויסן דערוועגן צו זאגן.

[ביקסאד]

אה ! ענדליך געטראפן וואו דער געהענגעל איז אוועק געשווימען,

עס זענען אפשר טאקע געווען יידישיסטן אין פוילן אויך, אבער נישט דארט איז געווען זייער נעסט

א הארציגע דאנק פאר די היסטאריע פון יידישיזם אין רוסלאנד, אויך דא אין אמעריקע האט יידישיזם דאן פארנומען א וויכטיגען ארט, יידישע טעאטערס און יידישע ליטעראטור האבן געווירבלט אין גרויסן, פון זיי אלע איז געבליבען א הויקער דורך די אסימילאציע.

חוץ די אוניווערסיטעטישע יידישיסטן ווייס איך נישט וויפיל פון זיי עס איז נאך בכלל פארהאן.

דאן ווייסט איר נישט וויפיל יידישסיטן עס זענען געווען אין פוילן, און וויפיל צייטונגען זיי האבן ארויס געגעבען,
נאר וויפיל עס איז פון זיי געבליבן קאן מען וויסן וויפיל זיי זענען געווען,

יאך רעד שוין נישט וויפיל פון זיי האבן "עולה" געווען פאר די קריג קיין ארץ ישראל,
אין נתני' צום ביישפיל, איז נאך אין די ענדע ל יארן א גרויסע טייל פון די וואל פראפעגאנדע,
מיט אלע חטאים וכו' פון די קאנדידאטן געווען געשריבן און געדריקט אויף מאמע לשון,
אז איינער גייט אריין אין ייוו"א בנין אין מאנהעטען וועט איר טרעפען זייער צאל [גאנץ מעגליך איבער געטריבן],
אבער פון מיינע ווערטער נעמט נישט קיין היתר אהין אריין צו טרעטן.

רוב רובא פון דעם פוילישן אידענטום האט נישט געקאנט די פוילישע שפראך,
אנטקייגן וואס עס געווען אין אונגארן יאך רעד שוין נישט פון די עזרת נשים אין אונגארן,
און פון די אונגארישע נעמען דערויף זאגט מען נאך פון גדולי ישראל לשבח,
אין ראמעניא איז אפשר קיין אידישיסטן דירעקט נישט געווען, אבער די אידישע שפראך האט דארט געשפרודעלט,
וויפיל אנגעהערקייט דאס האט געהאט מיט אידישקייט, אויף וואס פאר א מדריגה דער מצב היהדות איז געשטאנען,
און וויפיל עהרלכע אידן שומרי תומ"צ ראמעניא האט בכלל פארמאגט, געהער שוין ווידער צו די טעמע פון דעם געהענגעל,
דערויף קאן מען נאך קוקן אין עולמו של אבא פון עמוד רל"ח און ווייטער, און פון עמוד רנ"ז וועגען זייערע מעלות.

[קרעמער]

איך מוז דא אריינווארפן א גוט ווארט אויפן קאנטע פון אונזער מייסטער שרייבער "יידישיסט", וואס וואו אימער ער לאזט פאלן זיינע פינגער-אפדרוקן לאזט זיך דאס ליינען אזוי געשמאק אז מען כאפט גאר נישט אז דאס איז געשריבן געווארן פריי פון אפצאל פאר די הנאה פון אונז אלע.

הער יידישסט; מיר שעצן שטארק אייערע ווערק, און מיר אכטן אייערע וויסנשאפטן. האלט עס אן.

[יידישיסט]

הרב ביקסאד דאס נוצן די יידישע שפראך הייסט נאכנישט יידישיזם. פארקערט, די וואס רעדן יידיש נאר ווייל דאס איז די איינציגסטע שפראך וואס זיי קענען דאס האט מיט יידישיזם קיין שייכות נישט, אויב יא קענען מיר דאך די פרומע אידן אין פוילן אויך באטראכטן אלס יידישיסטן. יידישיזם איז אן אידעאלאגיע! עס איז אוודאי געווען אין פוילן אויך אסאך (איך האב אויך גענומען אין באטראכט אז "ייווא" איז געגרינדעט געווארן אין ווילנע - ליטא), נחום סטוטשקאוו איז געווען א פוילישער (און דאכט זיך אויך א "חסיד" פונדערהיים) און אין יידיש-פארשונג איז נישטא זיינס גלייכן. איך מיין אבער דאך נאך אלעם אז דער באגריף פון יידישיזם אלס ריינער אידעאלאגיע איז אין רוסלאנד געווען אויף א פיל העכערן פארנעם, איינשליסנדיג פיל מער מיטגלידער, און בפרט דאס וואס מען טאדלט געווענליך אויף די יידישיסטן מיט דעם באשולדיגונגס-פינגער (וואס דאס האט לכאורה בן-בוזי געמיינט) און מען געדענקט זיי לשמצה אין דער יידישער היסטאריע, דאס מיינט אוודאי נאר די רוסישע יידישיסטן - וואס ווי ערקלערט אויבן איז דאס געווען די "יעווסעקציע" וואס האבן גערודפ'ט יידישקייט גאר שטארק און גלייכצייטיג אויסגערופן א שארפן קריג אקעגן לשון-הקודש/העברעאיש.
(די יידישיסטן אין פוילן זענען אין אלגעמיין נישט געווען קעגן יידישקייט, און כאטש זיי זענען אליין נישט געווען פרום האבן זיי נאך געליבט יידישקייט, דאס אין גענצליכן קאנטראסט מיט וואס עס איז געווען אין רוסלאנד ביי די יעווסעקציעס.)

[ביקסאד]

(די יידישיסטן אין פוילן זענען אין אלגעמיין נישט געווען קעגן יידישקייט, און כאטש זיי זענען אליין נישט געווען פרום האבן זיי נאך געליבט יידישקייט, דאס אין גענצליכן קאנטראסט מיט וואס עס איז געווען אין רוסלאנד ביי די יעווסעקציעס.)

יאך קלער אז מען קאן מחולק זיין דערויף און עס איז א שאד צופירן א דיסקאסיע און א פאלעמיק דעריבער,
זיי האבן געליבט אידישקייט פונקט אזוי פיל וואו זייערע פריינט פון אדעס וכו',
וויפיל זיי האבן באהאלטענערהייט צווישן די ציילן [שורות] אריין געלייגט זייער גיפט און שנאה צו כל הקדוש והיקר לנו,
געמאכט שפאס און געטריבן ליצנות פון אויטענטישע אידישקייט, קאן מען לעזן און זעהן אין זייערע שריפטן.

[אינטעליגענט]

יידישיסט

א הארציגע דאנק פאר די שיינע באשרייבעכטס. ס'האט מיר צוגעגעבן פיל ידיעות.

אגב, איז מיר אינטרעסאנט וואס דו ניצט דאס ווארט "פאעט" אויף א פייטן, [=דיכטער] איך האב שטענדיג געוואוסט, דאס אין אידיש "פאעט" איז די טייטש פון לה"ק "פיוט". [אריין אין שפראך]

[יידישיסט]

ביקסאד שרייבט:
זיי האבן געליבט אידישקייט פונקט אזוי פיל וואו זייערע פריינט פון אדעס וכו',
וויפיל זיי האבן באהאלטענערהייט צווישן די ציילן [שורות] אריין געלייגט זייער גיפט און שנאה צו כל הקדוש והיקר לנו,
געמאכט שפאס און געטריבן ליצנות פון אויטענטישע אידישקייט, קאן מען לעזן און זעהן אין זייערע שריפטן.

הונדערט פראצענט אזוי, אבער דאס איז דער געווענליכער פראבלעם פון פרייע וואס מ'האט שוין אסאך באהאנדלט אין דעם פארום, דאס האט ווייטער נישט מיט יידישיזם. די הונדערטער פרייע צייטונגען וואס זענען ארויס אויף יידיש האט נישט דירעקט מיט יידישיזם, און ווידער יידישיזם האט נישט געהאט דירעקט קעגן יידישקייט, פיל גרויסע יידישיסטן וואס זענען געווען פריי רעדן שיין איבער יידישקייט כאילו זיי וואלטן נאך געווען א טייל דערפון, כאטש עס זאגט אוודאי גארנישט איבער זייער יידישן כאראקטער איז דאס אבער זייער אפיציעלע שטימע.

אין קורצן: פון נחום סטוטשקאוו אדער פון אוריאל וויינרייך - און אפשר אויך פון זיין טאטן מאקס - הערט זיך ווי זיי וואלטן זיך וועלן אידענטיפיצירן מיט'ן יידישליכן לעבן כאטש זיי אליין האבן געהאלטן ווייט פון דעם. אנדערש איז אבער ביי די רוסישע יידישיסטן ווי עס איז געווען אויסגעליידיגט פון יידישקייט, און טאקע דאס אליין איז געווען אן אינטעגראלער טייל פונעם יידישיזם. א זאך וואס אין פוילן האבן די צוויי זאכן קיין שייכות געהאט, און נישט זיי מיינט מען ווען מען רעדט מיט ביטערניש פון יידישיסטן. אין פוילן איז דער בראך געווען אן אלגעמיינער צוליב די אלע פרייע פון אלע סארטן, אנגעהויבן מיט השכלה און געענדיגט ביי ציונות. עס איז נישט געווען קיין שטוב כמעט אן קיין אוועקגעפאלענע, אבער נישט יידישיזם איז געווען דער לוחם קעגן יידישקייט. נאכמאל, טייל אפ צווישן פרייע, יידיש-רעדנדע, און צווישן דער אידעאלאגיע וואס הייסט יידישיזם. און נאך דעם טייל אויך אפ צווישן יידישיסטן וואס זייער אידעאלאגיע שליסט איין א מלחמה קעגן דער יידישער טראדיציע, און אנדערע יידישיסטן וואס יידישיזם מיינט ביי זיי איינפאך זיך קלאמערן אינעם יידיש.

[יידישיסט]

אינטעליגענט פרעגט:
אגב, איז מיר אינטרעסאנט וואס דו ניצט דאס ווארט "פאעט" אויף א פייטן, [=דיכטער] איך האב שטענדיג געוואוסט, דאס אין אידיש "פאעט" איז די טייטש פון לה"ק "פיוט". [אריין אין שפראך]

א פּאָעט הייסט אויף רוימיש א דיכטער. דאכט זיך מיר אז דאס וואס מיר רופן דעם שיר אליין מיט'ן נאמען פייט איז פארגרייזט, דען עס מיינט א דיכטער און נישט קיין געדיכט. זעה אינעם ערוך (ערך פייט) ווי דער בעל המוסף טייטשט "משורר ופייטן". די קונסט פון שרייבן לידער רופט מען אויף לה"ק "פִּיוּט" (אויפ'ן משקל פון דיבור, לימוד,) וואס דאס באדייט "דיכטונג", דאס ווארט "פייט" ווערט דערביי גענויגט כאילו עס וואלט געווען א העברעאיש ווארט אין דער צייט וואס עס איז רוימיש-גריכיש. אויף יידיש רופט מען דעם נאמען פון דער קונסט "פאעזיע" (חוץ פון דעם גערמאנישן ווארט "דיכטונג").

[אינטעליגענט]

א פּאָעט הייסט אויף רוימיש א דיכטער. דאכט זיך מיר אז דאס וואס מיר רופן דעם שיר אליין מיט'ן נאמען פייט איז פארגרייזט, דען עס מיינט א דיכטער און נישט קיין געדיכט. זעה אינעם ערוך (ערך פייט) ווי דער בעל המוסף טייטשט "משורר ופייטן". די קונסט פון שרייבן לידער רופט מען אויף לה"ק "פִּיוּט" (אויפ'ן משקל פון דיבור, לימוד,) וואס דאס באדייט "דיכטונג", דאס ווארט "פייט" ווערט דערביי גענויגט כאילו עס וואלט געווען א העברעאיש ווארט אין דער צייט וואס עס איז רוימיש-גריכיש. אויף יידיש רופט מען דעם נאמען פון דער קונסט "פאעזיע" (חוץ פון דעם גערמאנישן ווארט "דיכטונג").

יישר כח פאר די אינפארמאציע. נאר עס וואונדערט מיר וועלכע ווארט ווערט דערפון געבויעט - אין רומיש -פארן "פיוט" זעלבסט, אויב פאעט מיינט דער וואס מאכט עס.
באמת האט מיר אויך געוואונדערט ווען איך האב געזעהן געוויסע פריערדיגע מפרשים שרייבן במקום "פיוט" שרייבן זיי "פייט", ווען פייט איז לכאורה א פועל [אזוי ווי חייט, תייר, ועוד]. הגם מ'נוצט ענדערש דעם ווארט "פייטן" אויף פועל, דאס איז לכאורה ווייל געווענליך איז א "פייט" איינער וואס איז פון פאך אויס א דיכטער, פאסט זיך מער "פייטן" וועלכע דייט אן אויפן מהות פונעם מענטש, נעמליך, וואס ער טוט שטענדיג. [גראדע אויף דאס ווארט "חייט" קען מען זיך שטעלן, פארוואס זאגט מען נישט "חייטן", דאס איז דאך אן אומנות, נישט אן איינמאליגע פעולה].

[ליפשיץ]

א הערצליכן דאנק אייך פאר אלע מגיבים דא, ספעציעל פאר ביקסאד וועלכער האט זיך גענומען די מי אויסצושמועסן די חלקי ההלכה פון א דין 'קדוש'. חן חן לו.

איבער דעם צווייטן שמועס פון יידיש און יידישזים, אין וועלכן דער ניק יידישיסט האט זיך אזוי שיין צעברייטערט, וואלט איך געגאנגען בדרכי הניק ביקסאד און איך וואלט זיך ערלויבט אביסל מחולק צו זיין. עס איז אמת אז אין רוסלאנד האבן געארבעט די יידישיסטן מיט א סיסטעמאטישער מאשין וועלכער איז געווען אינטערגעשטיצט פון די רעגירונג מיטן ציל פון אויסרייסן יידישקייט, אבער לויט ווי עס ליינט זיך ארויס פון די ליטעראטורישע אויסגאבעס איז ליטע גארנישט אנדערש געווען אין דעם הינזיכט. טאקע נישט אינטערגעשטיצט פון א סאטלין רעגירונג, אבער אינטערגעשטיצט פון א צווייטן שונא ושמו "שטן".

די יידישיסטן האבן געארבעט אויף אלע פראנטן אין דער ליטע פונקט אזוי. אז מ'גיבט א קוק אין די יידישיסטישע ליטעראטור און אויסגאבעס וועלכע זענען ערשינען אין ווילנע אין דעם ערשטן העלפט פונעם צוואנציגסטן יארהונדערט, וועלן זיך די האר פון קאפ אויפשטעלן. זיי האבן געהאט דארט גאנצעטע אינסטעטוציעס פארן איגנט, וואו מ'האט געפרעדיגט ליצנות און שנאה צום דת.

אייער מהלך פון מאכן א מחיצה צווישן יידישיזים וועלכע איז געווען געבויט מיט א ציל פון בלויז יידישיזים און יידישיזים וועלכע איז געווען א ציל אפצולאכן פון דת, איז אביסל נישט ריכטיג אין מיינע אויגן. לויט מיין אינפארמאציע איז יידישיזים א תולדה פון השכלה און רעפארמיזים, און נאך א צירקע הונדערט יאר וואס די השכלה מיט אירע רעפארמיסטישע קינדער האבן שוין אפגעטוהן דאס זייעריגע איז געבוירן געווארן צו זיי אן אייניקל אונטערן נאמען יידישיזים. די יידישיסטישע אידעלאגיע, לאו דוקא די וועלכע סטאלין האט אונטערגעשטיצט, האט געלויטעט אז כדי צו זיין א גוי מוז מען נאך נישט דעריבער אננעמען דעם גאנג פונעם דייטשן אידנטום וועלכע האט גענויגט דעם ייד צום גוי, ניין! מיר זענען שטאלץ מיט אונזער מאמע-לשון און מיר וועלן אהערשטעלן זעלבטשטענדיג אלעס וואס דער גוי פארלאנגט, אנגעהויבן פון שקאלעס און ליטעראטור און געענדיגט ביי טעאטערס, און טאקע אויף מאמע-לשון. זיי זענען געגאנגען אין זעלבן מהלך ווי זייערע פארגייער, נאר בכדי אריינצודרינגען בעסער צווישן דעם איגנט זענען זיי אויפגעקומען מיט אן הצעה פון אריינגעבן שטאלץ אין מאמע לשון און אזוי ארום ציען צו זיך דעם איגנט. אין אנדערע ווערטער, מ'קען בלייבן ייד - רעדן יידיש, לערנען אויף יידיש, שטודירן אויף יידיש און אפי' זינדיגן אויף יידיש.

דער אמת איז אז דער רעיון פון הערצל ימ"ש וועלכע האט געלויטעט "ככל הגויים בית ישראל" איז אויך א שטיקל תלמיד השכלה און רעפארעם, דער חילוק איז נאר אז פארוואס עפעס זאל איך זיך צושטעלן צום גוי בעת ווען איך קען דאס זעלביגע טוהן און בלייבן זעלבסטשטענדיג. בעת השכלה און רעפארעם איז בלויז אויפגעקומען מיט'ן אפלאכן פון יידישקייט און טוישונגען אין יסודות הדת און האט קלאר פארלאנגט דעם 'וגוי בצאתיך', זענען די שפעטעריגע אויפגעקומען מיט א טריט ווייטער פון אריינברענגען שטאלץ אינעם יידישן פרייהייט זעלבסט, די יידישיסטן מיטן אויפבויען דעם קולטור און הערצל מיטן גרינדן א לאנד. אז איר וועט גוט איבערקוקן די מאפע וועט איר טאקע זען אז אין די פלעצער ווי יידישיזים האט בעסער אפעלירט צום יוגנט האבן די אלע חובבי ציון גרופעס ווייניגער אויפגעכאפט ביים יוגנט. איינע פון די מקומות איז טאקע פוילן. יידישיזים געבוזשוועט דארט אויך אבער נישט אויף אזא פארנעם ווי אין רוסלאנד און ליטא, און דעריבער האט טאקע דארט בעסער אפעלירט צום איגנט דער רעיון פון בויען דאס לאנד. ולא ראי זה כראי זה, הצד השוה שבהן שדרכן לילך ולהזיק מיטן גאנג פון בלייב א ייד און זיי א גוי.

[מיללער]

מנהלים,
איז מעגליך אפצוטיילן די 'יידישיזם' תגובות פון די 'קדושים' באהאנדלונגען? ביידע זענען ווערטפולע טעמעס, און פארלאנגען עקסטערע אטענציאן.

כבוד החברים; הרב ליפשיץ, מרן מביקסאד ומורה היידישיסט, אייערע תגובות דא אין די נושאים זענען ווערט א מאיאנטעק, א דאנק פארן נעמען די מיה און אונז פיטערן מיט היסטאריע און ידיעות.

[farshlufen]

אינטעליגענט פרעגט:
אגב, איז מיר אינטרעסאנט וואס דו ניצט דאס ווארט "פאעט" אויף א פייטן, [=דיכטער] איך האב שטענדיג געוואוסט, דאס אין אידיש "פאעט" איז די טייטש פון לה"ק "פיוט". [אריין אין שפראך]

א פּאָעט הייסט אויף רוימיש א דיכטער. דאכט זיך מיר אז דאס וואס מיר רופן דעם שיר אליין מיט'ן נאמען פייט איז פארגרייזט, דען עס מיינט א דיכטער און נישט קיין געדיכט. זעה אינעם ערוך (ערך פייט) ווי דער בעל המוסף טייטשט "משורר ופייטן". די קונסט פון שרייבן לידער רופט מען אויף לה"ק "פִּיוּט" (אויפ'ן משקל פון דיבור, לימוד,) וואס דאס באדייט "דיכטונג", דאס ווארט "פייט" ווערט דערביי גענויגט כאילו עס וואלט געווען א העברעאיש ווארט אין דער צייט וואס עס איז רוימיש-גריכיש. אויף יידיש רופט מען דעם נאמען פון דער קונסט "פאעזיע" (חוץ פון דעם גערמאנישן ווארט "דיכטונג").

תשבי ערך פייט:

[יידישיסט]

א גרויסן יישר-כח פארשלאפן (דער תשבי וועט מיר יעצט צוניץ קומען).

אינטעליגענט פרעגט:
יישר כח פאר די אינפארמאציע. נאר עס וואונדערט מיר וועלכע ווארט ווערט דערפון געבויעט - אין רומיש -פארן "פיוט" זעלבסט, אויב פאעט מיינט דער וואס מאכט עס.

ווי דו קענסט זעהן פונעם תשבי וואס פארשלאפן ברענגט צו איז דער אריגינעלער באדייט פון פואיטא (פּאָעטאַ) אויף רוימיש/גריכיש נישט דווקא א משורר נאר בכלל א קונסטלער (אֳמָן אויף לה"ק. קונסט אדער קונסטווערק הייסט "אֳמָנוּת", אפגעטיילט פון "אוּמן/אוּמנות" וואס הייסט א פאך. קונסט הייסט ענדערש "שאפונגען"). דער תשבי זאגט "משורר או בעל הלצה" דאס הייסט, א דיכטער אדער א קאָמעדיאַנט (א קאָמיקער), די ביידע - דיכטונג און קאָמעדיע - ווערן פאררעכנט אלס קונסטווערק.

א געדיכט אליין האט ווארשיינליך אן אנדערן נאמען געאייגנט פאר א ליד. אין דער וועלטסשפראך איז אנגענומען געווארן דאס ווארט "פאעטיק" פאר דיכטונג, אויף יידיש פּאָעזיע, און אויף שפעטערן לה"ק פִּיוּט.

באמת האט מיר אויך געוואונדערט ווען איך האב געזעהן געוויסע פריערדיגע מפרשים שרייבן במקום "פיוט" שרייבן זיי "פייט", ווען פייט איז לכאורה א פועל [אזוי ווי חייט, תייר, ועוד]. הגם מ'נוצט ענדערש דעם ווארט "פייטן" אויף פועל, דאס איז לכאורה ווייל געווענליך איז א "פייט" איינער וואס איז פון פאך אויס א דיכטער, פאסט זיך מער "פייטן" וועלכע דייט אן אויפן מהות פונעם מענטש, נעמליך, וואס ער טוט שטענדיג. [גראדע אויף דאס ווארט "חייט" קען מען זיך שטעלן, פארוואס זאגט מען נישט "חייטן", דאס איז דאך אן אומנות, נישט אן איינמאליגע פעולה].

די אלע ווערטער אויף דעם משקל: חַיָּט, תַּיָּר, סַפָּן, בַּשָׂם (בשמים-הענדלער), [אויפ'ן היינטיגן העברעאיש אויך: זַמָּר, טַיָּס, זַגָּג, א.ד.ג.] די אלע זענען זאכווערטער (שמות-עצם) און נישט קיין פועל וואס טוט יעצט א פעולה. א חַיָּט הייסט א שניידער, און נישט דווקא ווען ער שניידט, און א בַּשָׂם הייסט א בשמים-הענדלער אפילו ווען ער האנדלט נישט. דאס האט גענוי דעם זעלבן סטאטוס פון די ווערטער מיט א "ן" צום סוף (פַּעָל מיט פַּעֲלָן האבן דעם זעלבן באדייט) עס איז נאר געוואנדן אין די ווערטער, דען געוויסע ווערטער זענען ענדערש מקבל א "ן" צום סוף בעת וואס אנדערע האבן זוכה געווען צו א "פַּעָל" דערשטאט.

(דו האסט דיך אפשר טועה געווען מיט די ווערטער "מתייר, מזמר, מזגג, מנגן," וואס דינען באמת ביידע צוועקן אזוי-ווי "שומר, לוקח, א.ד.ג.". דאס איז אבער נישט דער מצב מיט דעם משקל פַּעָל וואס האט אן אנדערן באדייט. דאס ווארט "גַּנָב" גיט דעם גנב דעם שטענדיגן טיטל פונקט ווי דו וואלסט געזאגט גַּנְבָן, און דאס איז נישט אזוי-ווי א "גונב").

[יידישיסט]

הרב ליפשיץ איך בין מקבל דיינע ווערטער. מיר האט זיך אנדערש געדאכט.

[אינטעליגענט]

יידישיסט
א דאנק פארן ערקלערונג
אגב, די טייטש פון "חייט" איז לכאורה א פעדימער [חייט איז א פעולה פון חוט]. דאס הייסט איינער וואס פעדימט איין פאדים, נעמליך, ער נייעט. די סיבה פארוואס אין אידיש רופט זיך עס "שניידער", איז ווארשיינליך ווייל דאס איז די עיקר אומנות פון א שניידער, צו שניידן לויטן פונקטליכן מאס פונעם מענטש, אין קעגנזאץ צום פעדימען-נייען, וואס איז נישט אזא גרויסע קונץ. ווידעראום אין לה"ק ווערט עס גערופן אויף זיין פאקטישע פאך, נעמליך, נייען\פעדימען.

[ביקסאד]

הרב ליפשיץ,
א דאנק אייך פאר'ן שטערקער ארויס ברענגען מיינע געדאנקען, און עס א ביסל ברייטער אויס שמועסן,
און אף על פי כן איז נאך דא גענוג און נאך וואס צו צוגעבן אין דעם הינזיכט.

[מיללער]

מנהלים, יישר-כח פאר די חלוקה.

[בן בוזי]

יידישיזם דאס איז נישט נאר דערמיט וואס דאס שפראך איז יידיש, נאר אויך דערמיט וואס יידישקייט ווערט גענוצט אלס א קולטור א טראדישאן.
מיר אידן ווייסן אז למשל עסן מצות איז פארבינדן מיט אידישקייט דערמיט וואס דאס שטייט אין די תורה, משא"כ אין די יידישע קולטור איז פסח א טראדיציאנאלער יום טוב פון פייערונג ווייל אונזערע עלטערן זענען ארויס פון מצרים און נישט צוליב דעם וואס דאס שטייט אין די תורה, דאס איז בלויז א דוגמא.
אבער זיכער שפילט דאס מאמע לשון די הויפט ראלע פון די יידישע קולטור.
די פארווערטס איז א יידישיסטישער פראגראם, וועלכע שטארבט שוין אפ, צוליב דעם וואס דאס יונגווארג איז שוין נישט פאראינטערעסירט אין די יידישע קולטור.

[בן בוזי]

העיקר שכחתי, א דאנק מורינו ורבינו יידישסט פאר די קלארע און רייכע ידיעות, קיפ אפ יאר גוד וואורק.

[יידישיסט]

הרב בן-בוזי דאס וואס דו שרייבסט וועגן יידישיזם איז דער יידישיזם וואס דער פארווערטס פארקויפט, דאס איז אבער נישט דער יידישיזם וואס איז געווען אין רוסלאנד, גאנץ נאטירליך וויבאלד עס איז געווען אין די סטאלינישע צייטן און מיט א כוונה תחילה אז עס זאל פון יידישקייט גארנישט פארבלייבן. ניטאמאל האט מען געמעגט לערנען מיט די קינדער איבער די יידישע העלדן, און חוץ פון דער רוסישער היסטאריע מיט אירע פארשידענע העלדן האבן די יידישע קינדער גארנישט געטארט לערנען אויף צו וויסן. מיר האט זיך געדאכט אז אין פוילן איז געווען מער ווייניגער נוסח פארווערטס, אבער הרב ביקסאד מיט ליפשיץ שרייען אז עס איז קלאר נישט ריכטיג, איז מעגליך אז איך האב נישט ריכטיג ארויס געהאט דעם יידישיזם אין אנדערע פלעצער. יעדנפאלס, איז דאס וואס דו שטעלסט פאר איבער היטן די יידישע טראדיציעס אלס חלק פון דער קולטור דאס איז נישט געווען דער אנגענומענער יידישיזם אין רוסלאנד וואס האט פארפאלגט יעדע זאך וואס האט שייכות מיט יידישקייט, העברעאיש, און ציוניזם. דאס איז נאר וואס באקומט זיך ארויס פון דעם היינטיגן יידישיסטישן רוח אין אמעריקע.

(את העיקר כמעט שכחתי: דאנק אייך בן-בוזי פאר'ן אויפברענגען דעם נושא און דאנקע שעהן פאר אירען קאמפלימענט).

[קארל]

איך האב געזעהן א ביכל פון שלום-עליכם וואס איז דארט געדרוקט געווארן און דאס איז ווירקליך ארויסגעשריבן "שאלעמ - אלייכעמ". עס איז באמת זייער שווער פאר איינעם וואס איז נישט געוואוינט צו אזא שריפט אפצוליינען די דאזיגע ליטעראטור וויבאלד גאר א הויכער פראצענט פון די ווערטער זענען דאך פון לשון-הקודש, און די אלע ווערטער זענען גאר נישט לייכט פאר אן אונזעריגער אפצוליינען מיט וואקאלן (שטעלט אייך פאר א מעשה וואס איז אזוי אראפגעשריבן: "וואהי היאמ, אונ מענדל האט מאכליט געווענ אהינצוגעהנ, אוימער וועאוישע, זיינ איישעס כאיעל האט אימ מיטגעגעבנ ציידע לעדערעכ, אונ..וואַיִיסוּאי [ויסעו]..").

פילייכט מיינסטו דאס:

[יוסף שרייבער]

קארל לאמיר זעהן אויב איר קענט דערשפרעכען די ווארט, 'אוקרמעלוכענאצמינדפארלאג'
(יא אלעס איין ווארט,ד"א איז דאס די לענגסטע יודישע ווארט?)