היסטאריע: אונגארען (אויבערלאנד) רעדן אונגאריש - פרטים

[איבערגעדרייטע בענקל]

ווייל דיין זיידע האט געהאט א מאדערנע שטוב צייגט דאס נאך נישט אויף די גענצע צוויי ריזיגע אידישע שטעט וואס דו האסט דערמאנט!
מיינע באבע'ס ע"ה יוכיחו פארקערט!

ווי עס קוקט אויס קומען דיינע באבעס פון פוילן אדער גאליציע.
ביי אונז אין אונגארן האבן כמעט אלע נשים נישט געקענט קיין אידיש ,און האבן זיך עס אויס געלערנט הערשט נאכן קריג.

[farshlufen]

כ'האב גענוג גוט געקאנהט מיינע ביידע באבעס, האבן פיין געקאנט רעדן אידיש נאך פון דערהיים.

[Programming]

געקענט? אוודאי. זיי זענען נישט געגאנגען פאר קיינע אידיש קלאסן נאכן איבערלעבן די קריג. (עס איז אוודאי געווען פילע מקומות - למשל בודאפעסט שטעל איך זיך פאר - וואס אסאך אידן דארט אפילו ארטאדאקסישע האבן בכלל נישט געקענט קיין אידיש, אבער די אידן זענען געווענליך נישט אנגעקומען צו אונזער היימישער טשאלענט טעפל).אבער אלע אדער כמעט אלע פון אונזערע באבעס האבן פארשטייט זיך געקענט אידיש אויך. אבער אונגאריש איז געווען די מוטער שפראך.

[אחד הרבנים]

די אוובערלענדישע אידן זענען נישט געווען קיין חסידישע אידן. געווען גאר ערליכע אידן מדקדקים בקלה כבחמירה אבער זיי זענען נישט געווען קיין חסידים. א תמימותדיגן אויבערלענדישער איד (יעקע- ווי מ׳פלעגט זיי רופן) איז שוין היינט א יקר המציאות. כמעט שוין נישטא פון זיי. אינעם נייעם דור איז שוין בכלל נישט פארהאנען דאס.
זיי זענען אבער נישט געווען חסידיש. עפ״ר געגאנגען אן בערד, גערעדט די לאנדס שפראך אין שטוב, נישט מקפיד געווען אויף געוויסע חומרות וואס איז געווען הארב ביי חסידים. אבער פון די אנדערע זייט האבן זיי געהאט גאר א שטארקע געטריישאפט צום ארטאדאקסי וואס האט זיי מיט זייערע דורות געהאלטן ביי אידישקייט אן קיין פשרות. דאס תמימות פון דעי אידן איש געווען הפלא׳דיג. זייער מהלך אין אידישקייט איז געווען געבויעט אויפן דרך החת״ס.

[אחד הרבנים]

געקענט? אוודאי. זיי זענען נישט געגאנגען פאר קיינע אידיש קלאסן נאכן איבערלעבן די קריג. (עס איז אוודאי געווען פילע מקומות - למשל בודאפעסט שטעל איך זיך פאר - וואס אסאך אידן דארט אפילו ארטאדאקסישע האבן בכלל נישט געקענט קיין אידיש, אבער די אידן זענען געווענליך נישט אנגעקומען צו אונזער היימישער טשאלענט טעפל).אבער אלע אדער כמעט אלע פון אונזערע באבעס האבן פארשטייט זיך געקענט אידיש אויך. אבער אונגאריש איז געווען די מוטער שפראך.

לאו דוקא. אסאך פון אונזערע באבעס האבן ניטש געקענט קיין אידיש. נאר זיך דאס אויסגעלערנט נאכן קריג. דוק ותשכח

[מחשבהטובה]

סהאט מיר לעצטענס אריין גע'דרשנ'ט א גאליציאנע יודל איבער די געפערליכער וויסטעניש וואס האט געהערשט ביי אונגארישע ייודענטום פאר די הייליגע חת"ס און די הייליגע ישמח משה.
כהאב פרובירט אביסעל צוריק צו גיין צו זעהן וואס באמת איז פארגעקומען דארט, און ליידער לא מצאתי הרבה.
קען איינער גיסען אביסל ליכטיגקייט אויף דעם נושא?
ווער זענען געווען די פרומונירטע גדולים ומנהיגי העדה פאר די צוויי מאורות הגדולים האבן באלאכטען די מדינה?
אונטערעסאנט אז ביידע פון זיי (וואס ווי באקאנט זענען געווען בקשרי ידידות אין געטוישט בריוון) זענען געקומען מארצות נכר זי באלייכטן, אבער זענען נישט געבוירען געווארען דארט.

[ביללער]

אונגארן איז רעלאטיוו א נייע מדינה, קעגן די שכנים.
לאמיר נישט אריינגיין יעצט אין די ספרד'ישע תקופה פון ווען די טערקן האבן דארט געהערשט, און די אידן פון טערקיי זענען ארויפגעקומען ביזן דונא.
אונגארן איז צעטיילט אין כמה מחוזות, קודם איז דא מזרח און מערב, וואס מ'איז געוואוינט צו רופן גליל העליון והתחתון, אויבערלאנד וכו'.
איז אזוי . אויבערלאנד קומט בעיקר פון מערב, פון בעהמען און מעהערן, די מערסטע אידן זענען אהין נאך די גזירה פון מעהרן נישט צו לאזן חתונה האבן מער ווי איין קינד. אזוי אויך ווען אין דייטשלאנד און בעהמען האבן די רוחות פון השכלה אלעס פארטיליגט, זענען אסאך פרומע אוועק געלאפן.
ס'דא עטליכע אלטע קהלות אין יענע געגנט ווי טירנוי, אפען, בודא.
אלנפאלס, איז דער מערב זייט געווען די דייטשע אשכנזישע קהלות, פרומע קהלות מיט פרומע רבנים, מער ווייניגער.
משא"כ אונטערלאנד, מזרח זייט לאנד, איז געווען די מעשה אינגאנצן אנדערש, דארט האט געהערשט אביסל א מדבר שממה, פון אנהייב התיישבות היהודים, אין די פריע ת"ק יארן. קודם איז עס געווען די מאדיארישע אידן דערנאך די מאסן גאליציאנע אויסוואנדערער קיין אונגארן, און די ליטוויש-רוסישע אנטלאפענע פון די קאנטאניסטן און מיליטער.
דארט איז נאכנישט געווען געהעריג קיין רבנים וקהלות ווי ערגעץ אנדרש, געוויסע שטעטלעך ווי זבארוב און סטראפקוב האבן זוכה געווען צו גרויסע רבנים פריער ווי אנדערע, בפרט די שטעטעלך וואס זענען געווען נאנט צום גאליציאנע געגנט, ווי קירימא בארדיוב, וואס דארט זענען געווען אסאך גאליציאנע חשוב'ע אידן און בנש"ק,
אבער אראפ ביי דרום זעמפלענער קאמיטאט, און אונטער ביי די קאמיטאטען פון סאבאלטש הוידא ביהאר, האט מען געדארפט אזעלכע לייבען ווי דער קאלובער און ישמח משה ודומיהם.

[ברוכאוויטש]

ווייל דיין זיידע האט געהאט א מאדערנע שטוב צייגט דאס נאך נישט אויף די גענצע צוויי ריזיגע אידישע שטעט וואס דו האסט דערמאנט!
מיינע באבע'ס ע"ה יוכיחו פארקערט!

ווי עס קוקט אויס קומען דיינע באבעס פון פוילן אדער גאליציע.
ביי אונז אין אונגארן האבן כמעט אלע נשים נישט געקענט קיין אידיש ,און האבן זיך עס אויס געלערנט הערשט נאכן קריג.

פון די לעצטע עטליכע דורות האב איך נישט געהאט קיין איין באבע וואס איז נישט געוועהן קיין אונגאריש, טאקע נישט קיין אויבערלענדער אבער אלע פון אונגארין און זייער מוטער שפראך איז געוועהן אידיש.
איינע פון מיינע באבע'ס האט אפי' פארציילט אז שבת האט איהר טאטע בכלל נישט געלאזט רעדן קיין אונגאריש אפי' מיט פרעמדע, און אויב איז געוועהן ביי זיי אין שטוב א חבר'טע וואס האט גערעדט אונגאריש אום שבת האט איהר טאטע געזאגט אז אויב זי וועט רעדן דא אין שטוב אונגאריש אום שבת וועט זי מער נישט קענען קומען אויף שבת.

[מים חיים]

אין נוי יארק רעדט מען אידיש אדער ענגליש...
די זעלבע אין אונגארן, פשוט א שאד זיך צו טענהן
איינער רעדט פין מאנסי אין איינער פון עירמאנט, איינער פון בית חינוך הישן איינער פון בד''י...

[אברהם העיברי]

.

יישכ פאר די געוואלדיגע ידיעות.

[גאלדגרוב]

ווייל דיין זיידע האט געהאט א מאדערנע שטוב צייגט דאס נאך נישט אויף די גענצע צוויי ריזיגע אידישע שטעט וואס דו האסט דערמאנט!
מיינע באבע'ס ע"ה יוכיחו פארקערט!

ווי עס קוקט אויס קומען דיינע באבעס פון פוילן אדער גאליציע.
ביי אונז אין אונגארן האבן כמעט אלע נשים נישט געקענט קיין אידיש ,און האבן זיך עס אויס געלערנט הערשט נאכן קריג.

עקזעקטלי!

[עם לבבנו]

איך פארשטיי עפעס אינגאנצן נישט די שמועס און די דעבאטע דא. האט מען יא גערעדט אידיש, האט מען גערעדט אונגאריש.

לאמיר זאגן מען האט יא גערעדט אונגאריש, לאמיר זאגן די סיבה איז געווען צוליב די שולע, אדער פאר סיי וועלכע אנדערע סיבה. איז דען נישט א דבר פשוט מאוד אז אידן האבן אלע יארן כאטש פרובירט צו האבן א אייגענע שפראך? איז דען נישט דא די מאמר חז"ל פון שם לשון און מלבוש?

הכל מודים אז אידן האבן בדרך כלל גערעדט א אייגענע שפראך. אידיש אין די אשכנז'שע ערטער, לאדינא אין די ספרד'שע ערטער, און אידיש-אראביש - פארשידענע סארטן - אין די אראבישע לענדער. אויסער דעם איז געווען אידיש-איטליעניש, אידיש-פארטוגעזיש און נאך עטליכע סארטן אידיש שפראכן. קיינער איז אויף דעם נישט מחולק.

אלזא, ווייל אין אוגארן - לאמיר זאגן - איז געווען א שוואכקייט אין דעם ענין, איז דעריבער? דעריבער איז עס שוין נישט קיין פראבלעם?

עס איז פשוט מאוד אז בעסער איז אז מען רעדט א אידישע שפראך. און דאס איז פארוואס די רבנים האבן נאכן קריג מעורר געווען אויף דעם ענין.

[שאינו יודע]

ווייל דיין זיידע האט געהאט א מאדערנע שטוב צייגט דאס נאך נישט אויף די גענצע צוויי ריזיגע אידישע שטעט וואס דו האסט דערמאנט!
מיינע באבע'ס ע"ה יוכיחו פארקערט!

ווי עס קוקט אויס קומען דיינע באבעס פון פוילן אדער גאליציע.
ביי אונז אין אונגארן האבן כמעט אלע נשים נישט געקענט קיין אידיש ,און האבן זיך עס אויס געלערנט הערשט נאכן קריג.

זיי מסביר ׳אונז׳ דא איז שוין געווען אין דעם אשכול א שיין ביסל אידן וואס זייערע באבעס האבן גערעדט אידיש אינדערהיים

[צפרא טב]

איך פארשטיי עפעס אינגאנצן נישט די שמועס און די דעבאטע דא. האט מען יא גערעדט אידיש, האט מען גערעדט אונגאריש.

לאמיר זאגן מען האט יא גערעדט אונגאריש, לאמיר זאגן די סיבה איז געווען צוליב די שולע, אדער פאר סיי וועלכע אנדערע סיבה. איז דען נישט א דבר פשוט מאוד אז אידן האבן אלע יארן כאטש פרובירט צו האבן א אייגענע שפראך? איז דען נישט דא די מאמר חז"ל פון שם לשון און מלבוש?

הכל מודים אז אידן האבן בדרך כלל גערעדט א אייגענע שפראך. אידיש אין די אשכנז'שע ערטער, לאדינא אין די ספרד'שע ערטער, און אידיש-אראביש - פארשידענע סארטן - אין די אראבישע לענדער. אויסער דעם איז געווען אידיש-איטליעניש, אידיש-פארטוגעזיש און נאך עטליכע סארטן אידיש שפראכן. קיינער איז אויף דעם נישט מחולק.

אלזא, ווייל אין אוגארן - לאמיר זאגן - איז געווען א שוואכקייט אין דעם ענין, איז דעריבער? דעריבער איז עס שוין נישט קיין פראבלעם?

עס איז פשוט מאוד אז בעסער איז אז מען רעדט א אידישע שפראך. און דאס איז פארוואס די רבנים האבן נאכן קריג מעורר געווען אויף דעם ענין.

לפי ידיעתי וויפיל איך האב געהערט געקענט די באבעס, האט מען געקענט רעדן אידיש גוט, אבער ליינען האט מען נישט געקענט אידיש, חוץ פון דאווענען אין סידור וואס דאס פלעגן די מאמעס אויסלערנען די קינדער

[שמואל בארג]

לפי ידיעתי וויפיל איך האב געהערט געקענט די באבעס, האט מען געקענט רעדן אידיש גוט, אבער ליינען האט מען נישט געקענט אידיש, חוץ פון דאווענען אין סידור וואס דאס פלעגן די מאמעס אויסלערנען די קינדער

ריכטיג, לייענען האבן א טייל נישט געקענט.

[קיקיון]

אויבער אינטער.gif (87.45 KiB) געזען 594 מאל

[איטשע]

כאילו אין פוילן און אין גאליציע האבן די יודן נישט גערעדט קיין פויליש?
ראפשיצער רב האט געזאגט תורה אויף פוילישע אויסדרוקן, דער רבי מענדילי דאכט זיך אויך.
ס׳איז פארהאנען פילע יודישע לידלעך אויף פויליש. דאכציך ווען די גערער זענען געפארן קיין גער האבן זיי געהאט א לידל אויף פויליש.

דאס גאנצע פארפירעריי מיט׳ן שפראך איז א לעצטיגע פרומקייט.

[קיקיון]

כאילו אין פוילן און אין גאליציע האבן די יודן נישט גערעדט קיין פויליש?
ראפשיצער רב האט געזאגט תורה אויף פוילישע אויסדרוקן, דער רבי מענדילי דאכט זיך אויך.
ס׳איז פארהאנען פילע יודישע לידלעך אויף פויליש. דאכציך ווען די גערער זענען געפארן קיין גער האבן זיי געהאט א לידל אויף פויליש.

דאס גאנצע פארפירעריי מיט׳ן שפראך איז א לעצטיגע פרומקייט.

שירים ולחנים עממיים יהודים בשפה הרוסית המושרים בפי חסידי חב"ד:

[הרב מגאליציען]

כאילו אין פוילן און אין גאליציע האבן די יודן נישט גערעדט קיין פויליש?

יודען זענען געזעסן אין בהמ"ד און געשמועסט אויף פויליש? אפשר די טעמפעל יודען

ראפשיצער רב האט געזאגט תורה אויף פוילישע אויסדרוקן

נארישקייטן, ער האט בס"ה נאכגעזאגט פוילישער אויסדריקען עי' ספה"ק קדושת ציון פ' מקץ מה שי"ל ביאור כוונתו הק'.

בכלל פון דעם חדר קען מען קיין ראי' נישט ברענגען דאס איז געווען א חלק פונ'ם דרך ההסתר אויפ'ן רפאשיצער שטייגער.

הרה"ק רבי ר' אליעזר'ל דזיקוב'ער זי"ע האט געזאגט רמזים אויפ'ן ווארט ראדי"ש (כידוע מהמעשה עם חסידו של בעל חידושי הרי"ם זי"ע), וואס ביסודו איז דאס געוועהן א פויליש ווארט, אבער למעשה האט מען דאס אזוי גערופען אויף אידיש.

וע''ע בדרכי חיים הועתק כאן:

[איטשע]

כאילו אין פוילן און אין גאליציע האבן די יודן נישט גערעדט קיין פויליש?

יודען זענען געזעסן אין בהמ"ד און געשמועסט אויף פויליש? אפשר די טעמפעל יודען

ראפשיצער רב האט געזאגט תורה אויף פוילישע אויסדרוקן

נארישקייטן, ער האט בס"ה נאכגעזאגט פוילישער אויסדריקען עי' ספה"ק קדושת ציון פ' מקץ מה שי"ל ביאור כוונתו הק'.

בכלל פון דעם חדר קען מען קיין ראי' נישט ברענגען דאס איז געווען א חלק פונ'ם דרך ההסתר אויפ'ן רפאשיצער שטייגער.

הרה"ק רבי ר' אליעזר'ל דזיקוב'ער זי"ע האט געזאגט רמזים אויפ'ן ווארט ראדי"ש (כידוע מהמעשה עם חסידו של בעל חידושי הרי"ם זי"ע), וואס ביסודו איז דאס געוועהן א פויליש ווארט, אבער למעשה האט מען דאס אזוי גערופען אויף אידיש.

וע''ע בדרכי חיים הועתק כאן:

ווי עס שיינט איז דיין אגענדע פשוט איבערצושרייבן דאס גאליציאנע היסטאריע.
כ׳וואונדער מיך צו דו ווייסט בכלל ווער ס׳איז געווען דער ארגינעלע ״הרב מגאליציען.״

[הרב מגאליציען]

כ׳וואונדער מיך צו דו ווייסט בכלל ווער ס׳איז געווען דער ארגינעלע ״הרב מגאליציען.״

בנוגע דיין שאלה ווער ס'געווען דער ערשטער לאנד רב למדינת גאליציא, לא אמנע טוב מבעליו, 'על איך דיר מגלה זיין, דאס איז געווען ש"ב הג''ר לייבוש בערנשטיין זצ"ל.

[Programming]

ס'איז זיכער געווען פיל פיל פיל פיל ווייניגער ווי אין אונגארן, און פון דעם רעדט מען דא

[הרב מגאליציען]

כ׳וואונדער מיך צו דו ווייסט בכלל ווער ס׳איז געווען דער ארגינעלע ״הרב מגאליציען.״

בנוגע דיין שאלה ווער ס'געווען דער ערשטער לאנד רב למדינת גאליציא, לא אמנע טוב מבעליו, 'על איך דיר מגלה זיין, דאס איז געווען ש"ב הג''ר לייבוש בערנשטיין זצ"ל.

בייגעלייגט זיין הסכמה אויף סידור האר"י דפוס ראשון זאלקאווא תקמ"א:

[ריקוד]

כאילו אין פוילן און אין גאליציע האבן די יודן נישט גערעדט קיין פויליש?
.

וועגן פוילן ווייס איך נישט.
אבער וועגן גאליציע - ניין!
כ'האב געהערט פון כמה וכמה אידן אז אין גאליציא האט מען ממש נישט געקענט רעדן קיין איין שורה פויליש. די וועלעכע האבן גע'האנדלט האבן זיך זעהר געמיטשעט מיט דעם.
ס'האט פארציילט א איד אז ווען ער איז געווען ערב פסח אין באבוב האט הרה"ק די קדושת ציון זצוק"ל - וועלעכע איז כידוע געווען א חכם מחוכם - געדארפט א פארמיטלער צווישן אים אין - להבדיל - די שייגץ צו וועם מען האט פארקויפט די חמץ.

כ'האב אמאל געפרעגט א אידנע 'וואס הייסט מען האט נישט געקענט קיין פויליש, איך הער אייך כסדר זאגן אויף געוויסע זאכן ווי אזוי מען האט עס געזאגט אויף פויליש?'
האט זי אנגהויבן צו לאכן "הערסט מיך זאגן פינף ווערטער אויף פויליש אין די רעדסט זיך נעבעך איין אז איך קען שוין דעם גאנצע שפרייך"...

דרך אגב אין גאליציע האט מען עס נישט געריפען "פויליש", נאר מען האט עס געריפען "גוי'יש" והדברים ידועים. סאיז דא וואס זאגן אז טאקע צוליב דעם וואס מען האט עס אזוי געריפן האבן אידן זיך נישט באניצט מיט דעם שפרייך.

[הרב מגאליציען]

די אמת איז כ'האב נישט געוואלט אזוי פארקריכען. ווי מישט מען גאליציא מיט אונגארין? [קוק אויפ'ן קעפל פון אשכול]. נו, אז מ'איז שוין סייווי סיי פארפאהרען.

כ'האב אמאל געפרעגט א אידענע 'וואס הייסט מען האט נישט געקענט קיין פויליש, איך הער אייך כסדר זאגן אויף געוויסע זאכן ווי אזוי מען האט עס געזאגט אויף פויליש?'
האט זי אנגהויבן צו לאכן "הערסט מיך זאגן פינף ווערטער אויף פויליש אין די רעדסט זיך נעבעך איין אז איך קען שוין דעם גאנצע שפרייך"...

א פלא, אפשר נאכ'ן דורכלויף פון אזויפיל יאר האט זי פארגעסן...
ביי אונז היימישער אידען האט מען דאך נישט געשיקט די מיידלעך לערנען אין בית יעקב [דארטן האט מען גראדע אויך געלערנט פויליש], נאר אין די גוי'שער שולעס, נו האט מען דארט גערעדט יודיש, אתמהה?!

מיינער באבעס ע"ה, האבן אלע געקענט א גוט'ן פויליש און האבען נאך געדענקט פויליש'ער לידער פון אלס קינד וואס מ'האט געזינגען אין שולע.

בכלל נאכ'ן ערשט'ן קריג איז דאס זעהר נפרץ געווארען ביי די ווייבער שול אין גאליציא [אפילו ביי די שענסטע משפחות], כידוע ווי ס'האט אויסגעזעהן די מצב אין אלגעמיין אין גאליציע ואכמ"ל.